Нарын облустук телекомпаниясынын  “Актуалдуу маек” рубрикасы тарабынан уюштурулган   “Сот тутумунун  алкагындагы реформа: натыйжалар жана маселелер,-”  деген  теманын алдында  түз эфир көрсөтүүсү  уюштурулду. Ага Нарын шаардык сотунун тергөө судьясы Назира Сейдакмат  кызы менен Нарын облустук сотунун басма сөз катчысы  Барктабас Белеков катышты. Теле эфирдин жүрүшүндө   2019-жылдын январь айынан баштап сот өндүрүшүндө колдонулуп жаткан жаңы кодекстер менен мыйзамдардын практикада колдонулушу,  сот тутумунун коомчулуктагы аброю, сот тутумундагы ачык-айкындуулук,    доо арыз менен кайрылуудагы мамлекеттик алымдардын ставкалары тууралуу жана башка бир катар маселелердин тегерегинде сөз болду. Түз эфир көрсөтүүсүнүн жүрүшүндө, көрүүчүлөрдөн түшкөн айрым  суроолорго да жооптор  берилди. Уюштурулган теле көрсөтүү жарандардын укуктук билимдерин жакшыртуу багытындагы  иш чараларынын бири  катары өткөрүлүүдө.            Б.Белеков.       Нарын облустук сотунун        басма сөз катчысы  

2019-жылдын 15-июлунда Жалал-Абад областынын Базар-Коргон райондук сотунун төрагасы Темирбек Маматов, судья Сулайман Эргешов жана Базар-Коргон районунун медиатору Гульнара Ташиевалар кылмыштуулукту жоюу, социалдык объекти орнотуу, медиация институту менен таанышттуруу боюнча иш чараларынын алкагында, Базар-Коргон райондук акимчилигинде  Базар-Коргон районунун акими, райондун айыл өкмөттөрү, айыл аксакалдары  жана имамдары менен жолугушуу өткөрүштү. Жолугушууда катышуучулар тарабынан жашы жете элек балдарды көзөмөлгө алуунун жана жаш кыздарды алып качууга тыюу салуунун жолдору тууралуу, ошондой эле алимент өндүрүү жана юридикалык фактылар байланышкан  укуктук маселелер боюнча  суроолор берилип, аларга кеңири жооптор берилди. Кездешүүнүн аягында, Базар-Коргон райондук сотунун төрагасы Темирбек Маматов жана судья Сулайман Эргешовдор Базар-Коргон районунун айыл өкмөттөрүн, айыл аксакалдарын жана райондун имамдарын жолугушууга келгендиги үчүн  ыраазычылык билдиришип, иштерине ийгилик каалашты.                                                                 Жалал-Абад областык сотунун басма сөз катчысы.

2008-жылы 14-июнда заманыбыздын залкар жазуучусу Чыңгыз Айтматов жерге берилген. Кечээ Т.Абдумомунов атындагы Улуттук академиялык драма театрында кара сөздүн чебери Айтматовду замандаштары эскеришип, анын ураматына «Саманчынын жолу», «Гүлсарат» повесттеринин негизинде сахналаштырылган спектаклди артисттер эмес, кадимки эле сот кызматкерлери ойноду. Иш-чара Жогорку соттун, Бишкек шаарынын Биринчи Май жана Октябрь райондук сотунун, Улуттук илимдер академиясынын Чыңгыз Айтматов атындагы тил жана адабият институтунун жана академик Абдылдажан Акматалиевдин демилгеси менен уюштурулду. Оюнду көргөнү келген көрөрмандар демдерин ичине катып, башынан аягына чейин көз ирмебей көрүп, черлери жазылганын байкадык. Айнаш ТОКБАЕВА, Жогорку соттун төрайымынын орун басары: — Жогоруда биз көргөн эки спектакль тең Чыңгыз Айтматовдун баарыбызга белгилүү чыгармаларынын негизинде даярдалды. “Гүлсарат” менен “Санманчынын жолу” повесттери коом жана инсан, гуманизм жана адамдык касиет жөнүндө терең баяндаган чыгармалар экенин айтпасак да түшүнүктүү. Күн сайын адам болууга умтулуу аракети ушул эки классикалык чыгарманын негизги идеясы, гуманисттик мазмуну болуп эсептелет. Чыңгыз Төрөкуловичтин 90 жылдыгынын урматына карата өткөн жылдын декабрь айында бул спектаклдер сахнага коюлган. Ошондо чыгармалардагы терең, абдан маанилүү, адамдардын эң бийик касиеттерин даңазалаган образдарды биздин кызматкерлер абдан жакшы деңгээлде ачып беришкен, азыр да андан да ашып түшүштү десем жаңылбайм. Сот кызматкерлери жүрөктөрү “Айтматов” деп согуп, жазуучунун баа жеткис чыгармаларын дагы бир ирет көрөрмандарга тартуулашты. Кыргыз элинин залкары, дүйнөлүк улуу жазуучу Чыңгыз Айтматовдун эскерүү иш-чарасы жогорку деңгээлде өттү деп ойлойм. Миталип МАМЫТОВ, нейрохирург, Кыргыз эл баатыры: — Биздин сот системасында, сот арасында таланттуу адамдар бар экен деп эч ойлобопмун. Бүгүнкү иш-чарада менин эки жагымда эки айым отуруп калды. Экөө тең спектакль учурунда шолоктоп ыйлап атышты. Алар менен кошо мен да көз жашыладым. Ушундай терең ойго батырып коюшту. Театровед болбосом да эсимде жок, ушундай улуу драматургдардын эмгектерин соттор коёт экен деп. Бул да болсо Чыңгыз Төрөкуловичтин бийиктиги, улуулугу деп билсек болот. Сөз бар, “Куранды окуп аткан киши Кудай менен сүйлөшүп атат, жанында отурганы Жаратканды угат экен” дегендей, бүгүн сахнада ойногон шарттуу түрдө артисттер, Айтматов менен сүйлөштү, биз залкарды уктук деп түшүнөм. Чыңгыздын чыгармаларын өтөөсүнө жеткире ойноп, образга сүңгүп кирип, адамзаттын тереңдигин туюп аткандан кийин, бул соттор адилеттүү чечим чыгара билишет деп ишенем. Роза АЙТМАТОВА, коомдук ишмер: — Бүгүнкү спектаклге өзүмдүн туугандарымды, жакындарымды, тааныш-билиштеримди “келгиле” деп чакырдым. “Сот тутумундагы кызматкерлер спектаклде ойношот” десем, кээ бирлери “эми ал өздүк көркөм чыгармачыл жамаат да. Биз ал чыгармаларды көрүп эле жүрбөйбүзбү” дегенсишти, бирок бекер кылышты. Бул чыгармалар канча жолу сахналаштырылып, белгилүү артисттер ойногону менен сот тутумунун кызматкерлери алардан кыпындай да калышпай жеткире ойноп беришкендигине абдан ыраазы болуп толкундандым. Алар Ч.Айтматовдун чыгармалары менен жакындан тааныш экендигине ынандым. Соттор өз жумушунда кандайдыр бир кыйчалыш жагдайда, адилетсиздикке туш келип кыйналып турган адамдардын ишин карашат. Улуу жазуучунун чыгармаларын окушкан сот тутумунун кызматкерлери ушунча жеткизе, терең сезим менен аткаргандар кызматында да адилеттүү болоруна ишенимим бар. Абдылдажан АКМАТАЛИЕВ, академик, Улуттукилимдер академиясынын Чыңгыз Айтматов атындагы тил жана адабият институтунун директору: — Биз бул долбоорду иш жүзүнө ашырып жатып соттор мындай ийгилик жаратат деп үч уктасак түшүбүзгө кирген эмес. Сот кызматкерлери ушунчалык эргүү менен, берилүү менен Чыңгыз Төрөкуловичтин чыгармаларын ойношту. Залдагылар аны жүрөгү менен туйду, терең сүңгүтүштү, ыйлатышты. Бул долбоорду улантабыз деген чоң үмүттө турабыз. Жеке эле Бишкек шаардык соттору эмес, региондогулар да мындай саамалыкты ишке ашырууга күчтөрү жетет. Азыр прокуратурадан келип “биз да Айтматовдун башка чыгармаларын коёлу” деп айтып атышат. Демек, бүгүнкү иш-чара алардын да жүрөктөгү сезим кылдарын дирилдеткен имиш. Эң ириде Жогорку соттун төрайымы Гүлбара Калиевага, андан сырткары, Айтматовдун “Саманчынын жолу”, “Гүлсарат” чыгармаларын жогорку деңгээлде сахналаштырган Бишкек шаарынын Биринчи Май жана Октябрь райондук соттун кызматкерлерине терең ыраазчылык билдирем. Элана АБЫЛКАСЫМОВА, Бишкек шаарынын Октябрь райондук сот отурумунун катчысы: — Чыңгыз атабыздын баардык чыгармаларын калтырбай окуп, сугарылгам десем жаңылбайм. Эң жакшы көргөн жазуучум. “Гүлсарат” чыгармасында Танабайдын сүйгөнү Бүбүжандын ролун аткардым. Бир четинен мага бул ролду ойнош кыйын болду жана ошол эле учурда чоң жоопкерчиликти сезе билдим. Болгон күч аракетимди жумшадым. Анткени “Гүлсаратты” репетиция кылабыз деп күн сайын жумуштан кийин түнгө чейин калып иштеп аттык. Кичине эле көзүңдү Танабайга карап туура эмес сүзүп койдуң режиссер “жарабайт, андай эмес мындай” деп көп ирет кайталатып атты. Чынын айтсам, мейли драмалык, мейли киноактриса болсун, алардын жумушу абдан эле оор экен. Сыртынан оңой көрүнгөнү менен өзүбүз жонтерибиз менен сезип көрдүк. Дастан УСУБАЛИЕВ, Октябрь райондук соттун жардамчысы: — Кичинекейимде айылда ат минип чоңойдум. Ошондуктан мага “Гүлсаратта” Танабайдын ролун аткарыш бир аз да болсо жеңилирээк болгонсуду. Албетте, Чыңгыз атабыздын кайсы гана чыгармаларын албайлы, баардыгы дүйнөлүк мерчемде жазылып, адамзаттын жандүйнөсүнө рухий азык берет эмеспи. Ролду аткарууда бир жери бар, Танабай өзүнүн сүйүктүү атын жоготкону. Бул сезимди берүү, көрөрмандарды болушунча ишендирүү оңойго турган жок. Өз алдымча көпкө түйшөлдүм. Ар бир репетиция учурунда өзүмдүн айылымда атым көз алдыма келип турду. Канча кыйын болбосун аны менен бирге чексиз рахат алдым. Асел РАВШАНБЕКОВА, Биринчи Май райондук соттун жардамчысы: — Чынын айтканда, залкар Чыңгыз Айтматовдун “Саманчынын жолу” чыгармасындагы Толгонайдын ролун жаратыш мен үчүн кыйын эле болду. Китептеги жазылган нерсени элге көрсөтүү, сестендирүү баардык эле адамдын, актёрдун колунан келе бербейт. Мен үчүн эң кыйын жери, акырында Толгонай “мен ушунун баарын көргүчө өлгөнүм эле жакшы болчу!” деп айткан жерин чыгарыш кыйынга турду. Бу жолу аткарып атып, көзүмдөн жаш кантип шорголоп кеткенин да байкабай калдым. Берилип аткардым окшойм. Кудай жалгап, “киного тартыл” деп режиссер келип калса, бу жакта да күчүмдү сынамакмын. Сурат ЖЫЛКЫЧИЕВ «Азия NEWS» гезити 20-июнь 2019-жыл №24 (311)

7-июнда Кыргыз Республикасынын  Жогорку сотунда “Жазык мыйзамдарынын новеллалары. Тергөө судьясы. Гуманизация” темасында  кезектеги Эксперт –кафе иш чарасы өттү. Бул жолу массалык маалымат каражат  өкүлдөрүнө Жогорку соттун судьялары  менен мамлекеттик органдардын өкүлдөрү Жазык, жазык-процессуалдык новеллалар жана алардын маанилүүлүгү;   Жаңы кылмыш-жаза мыйзамдар боюнча жазаны дайындоо; Соттук контролдон прокурордук  көзөмөлдүн айырмасы; Тергөөчү судья менен  прокурордун, алгачкы текшерүү органынын ыйгарым укуктуу адамы тергөөчү менен өз ара кызматташуусу; Жаңы кылмыш-жаза мыйзамдар. Процесстик макулдашуу; Жаңы процессуалдык фигура – тергөө судьясы туурасында кеңири маалымат берилди.  Биз сөз кыла турган тергөө судьясынын  иштеп жаткандагына беш айдын жүзү болуп калды. Кыргыз Республикасынын Жазык- процесстик кодексинде берилген түшүнүктүн  аныктамасынын негизинде тергөө судьясы —  шектүүнүн,  айыпталуучунун укуктарын жана  эркиндиктерин  чектөөчү  чараларды  колдонуучу, процесстик  иш-аракеттердин  жана  алгачкы текшерүү органын ыйгарым  укуктуу кызмат  адамынын, тергөөчүнүн, тергөө бөлүмүнүн жетекчисинин, прокурордун  чечимдеринин мыйзамдуулугу үчүн  соттук контролду жүзөгө ашыруучу судья. Тергөө судьясы   сотко чейинки өндүрүштүн  жүрүшүндө  төмөнкүдөй  чечимдерди кабыл алууга ыйгарым укуктуу:   кылмыш жана жорук  жасаганга шектүү адамды  кармоонун  мыйзамдуулугу жана  негиздүүлүгү жөнүндө,  бөгөт коюу чараларын  колдонуу жөнүндө,   бөгөт коюу  мөөнөттөрүн узартуу жөнүндө, тиешелүү экспертизаларды жүргүзүү үчүн  камакта турбаган  шектүүнү, айыпталуучуну  медициналык же  психиатриялык  стационарга  жайгаштыруу жөнүндө.  Ошондой эле  жеке жана юридикалык жактардын эсептерде жана аманаттарда же  банктарда жана кредиттик  уюмдарда  сактоодо турган акчалай  каражаттарын  кошуп алганда,  мүлкүнө, баалуу кагаздарына жана  алардын  сертификаттарына камак салуу же  камактан чыгаруу жөнүндө,  айыпталуучуну убактылуу кызмат ордунан четтетүү, каза болгон  адамдын  жакын  туугандарынын, жубайынын макулдугу болбогондо,эксгумация жүргүзүү, алардын макулдугу болбогондо, менчикте турган турак жайды, ошондой эле анда жашап турган  адамдардын башка укуктарындагы башка объекттерди кароону жүргүзүү жөнүндө.  Мындан тышкары  алып коюуну жана тинтүүнү жүргүзүү,  КР ЖПКнин 100-беренесинде каралган учурларды кошпогондо, жеке  тинтүүнү жүргүзүү,  КР ЖПК каралган  атайын тергөө иш- аракеттерин жүргүзүү жөнүндө. Жакында эле  Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун Пленуму болуп, анда  тергөө судьяларынын  жыл башынан бери кабыл алып жаткан чечимдерине  талдоо жасалды. Анда тергөө судьяларынын  актылары, аны кабыл алуунун жолдору жана алардын жаңы мыйзамдарга, кодекстерге шайкеш келиши талданды. Белгилүү болгондой, жаңы жылдан тартып өлкөдө 56 тергөө соту иштей баштаган жана алар сотко чейинки өндүрүштөрдү карап жатышат. Алардын иш-аракетинде чыккан кээ бир мүчүлүштүктөр боюнча, жаңы мыйзамды колдонуу жана башка көптөгөн маселелерди тергөө судьяларына  түшүндүрүү максатында, Жогорку соттун Пленумунда “Тергөө судьяларынын сотко чейинки өндүрүштө соттук контролду жүзөгө ашырууда соттук тажрыйбанын айрым маселелери тууралуу”  токтом  каралды. Анда, тергөө атайын  тергөө аракеттерин жүргүзүү  мүмкүнчүлүгү жөнүндө маселени кароого өндүрүшүндө кылмыш иши же жоруктар  жөнүндө иш болгон кызмат адамынын тийиштүү  өтүнмөсү түрткү болооруна тергөө судьяларынын көңүлү бурулсун деп айтылган. Кыргыз Республикасынын Жазык-процесстик  кодекси жазык  сот өндүрүшүнө тергөө  судьялары аркылуу соттук контролдоо институтунун  киргизилиши маанилүү жаңычылдык, анткени сотко  чейинки  өндүрүштө адамдардын  эркиндигин, конституциялык укуктарын, тараптардын атаандаштыгын жүзөгө ашырууда  соттук  тергөө багытталган. Тергөө судьясы деген түшүнүк  КР ЖПКсында тергөө  мүнөзүндө  эмес, айрыкча соттук  мүнөзгө ээ, башкача айтканда тергөө  судьясы кай бир мамлекеттердегидей (Франция, Бельгия, Швейцария, Испания ж.б)  кылмыштар боюнча  сотко чейинки тергөө жүргүзбөйт. Аталган мамлекеттерде тергөө  судьясы деген  аталыш сотко  чейинки  тергөө жүргүзүүчү катары  колдонулат. Аталган мамлекеттерде ал  тергөө судьясы эмес  соттук тергөөчү болуп саналат. Ал эми Кыргыз Республикасынын  Конституциясынын жана КР  судьяларынын статусу  жөнүндөгү  конституциялык  мыйзамдын негизинде  тергөө  судьясы  судьянын  статусуна ээлик кылат.  Ал соттук бийликтин ээси, анын  ыйгарым укуктарынын алкагында  кабыл  алган  процесстик  чечимдери тийиштүү  болгон бардык  мамлекеттик  органдар, кызмат  адамдары  жана жарандар  үчүн милдеттүү  аткарууга жатат. «Эркин Тоо» гезити 11-июнь 2019-жыл                                             Бактыбек Имамадиев